De kwalificatie van leugens in onze blogs gebeurt op basis van motief en methode. Motieven kunnen zijn:
- winst (financieel voordeel)
- macht (ruimte voor het afdwingen van eigen belangen)
- ego (persoonlijk aanzien)
- eenheid (interne verbinding met uitsluiting van anderen)
- onschuld (vermijden van verantwoordelijkheid voor fouten).
Methodes worden ingedeeld als volgt:
Afleidingsmanoeuvre
Omschrijving
Commotie gebruiken of wekken om emotionele weerstand (bijvoorbeeld over een eerdere leugen) op te heffen om om vertrouwen te herstellen.
Kenmerkende gedachten
“We moeten dit even doordrukken.”
“Als we slim zijn lukt het.”
Behoeften
- van de zender: resultaat, voortgang, macht
- van de ontvangers: respect, duidelijkheid
Rechtvaardiging
“De weerstand is zo irrationeel, die kun je alleen zo de kop indrukken.”
“Uiteindelijk zal iedereen blij zijn met dit resultaat.”
Voorbeelden
- Donald Trump gaat bij kritische vragen soms in de tegenaanval, bijvoorbeeld ‘jouw krant brengt nepnieuws’
- tijdens de campagne voor de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 1988 bestond twijfel over de geschiktheid als opperbevelhebber van de democratische kandidaat Michael Dukakis. Zijn campagneteam besloot om daar niet met argumenten tegenin te gaan, maar een foto te verspreiden van Dukakis op een legertank. Het plan werkte volkomen averechts
- bij D66 werd een deel van een ongunstig rapport verspreid op verkiezingsavond.
In de sector amusement is de afleidingsmanoeuvre geen leugen, maar onmisbaar. Goochelaars bereiken daarmee dat u kijkt naar de ene hand zodat u niet ziet wat er in de andere hand gebeurt. Schrijvers van boeken en films zorgen dat u zich voortdurend afvraagt waar het verhaal naartoe gaat. Ook in nijpende situaties (bijvoorbeeld geweld op straat), kan een afleidingsmanoeuvre uitkomst bieden.
Effecten
Zie het antwoord op de vraag Wat zijn de gevolgen van de overmaat aan leugens?
Vergelijking met andere leugensoorten
Terwijl het Rookgordijn is bedoeld om duidelijkheid en voortgang te blokkeren, gaat de Afleidingsmanoeuvre over aandacht. Er is veel overeenkomst met de Schijnbeweging, die laatste gaat over het breken van weerstand. Bij de Afleidingsmanoeuvre weet een leugenaar wat zijn of haar volgende stap is, bij de Proefballon gaat het om een peiling wat de beste stap zou kunnen zijn.
Alarmkreet
Omschrijving
Het verkrijgen van meer aanhang, aanzien of veiligheid door het aanwijzen van gevaar.
Kenmerkende gedachten
“Als ik mijn doelgroep op tijd waarschuw voor gevaar zullen ze me blijven steunen.”
“Ik kan hiermee de eenheid in mijn groep bewaren.”
“Als ik help gevaar af te wenden voor de groep, blijf ik erbij horen.”
Behoeften
- van de zender: aanzien, loyaliteit, veiligheid
- van ontvangers: vooral veiligheid.
Rechtvaardiging
“Het is mijn roeping deze mensen te beschermen.”
“Nederland mag niet het Jutland van Europa worden.”
“Ik ben er trots op deel uit te maken van deze groep, dus is het mijn plicht het groepsbelang te dienen.”
“Als er nu niet wordt opgetreden loopt het uit de hand”
Voorbeelden
Veel uitlatingen van politieke leiders zijn latente alarmkreten. Op een kalme of juist agressieve toon wordt paniek gezaaid omdat er iets verloren gaat: de identiteit van het land, de werkgelegenheid, de nationale veiligheid of iets anders. Impliciet wordt daarmee gezegd: “Wie mij steunt zal ik blijven beschermen.”
Ook de talloze berichten met nepnieuws zijn vaak alarmkreten: er wordt een beschuldiging gedaan met als strekking dat bekende personen of instanties niet integer zijn.
Effect
Een leider verkrijgt eenheid en aanzien in de groep. Andere zenders verkrijgen veiligheid.
Ontvangers krijgen een kakofonie van alarmkreten uit verschillende hoeken over zich heen die sommigen irritatie wekt en bij anderen wisselende loyaliteit.
De kakofonie heeft ook tot gevolg dat in de samenleving een sfeer ontstaat van: ‘hoe vaker ik gevaar signaleer hoe meer loyaliteit ik krijg’ en ‘hoe harder ik roep hoe meer ik gehoord word’. Deze rivaliteit schept de neiging tot steeds meer extreme uitlatingen, bedreigingen en vernietigende oordelen.
Ook wordt een kalme discussie over belangrijke keuzes belemmerd doordat alarmkreten steeds om urgentie vragen.
Hoe vatbaar mensen zijn voor angst werd uitgebeeld in een sketch van Monthy Python waarin John Cleese aan de stuurknuppel van een verkeersvliegtuig zit. Hij zegt tegen zijn collega een geintje te willen uithalen met de passagiers. Hij pakt de microfoon en zegt:
“Dames en heren, hier spreekt uw gezagvoerder. De rechter motor staat op dit moment niet in brand. De rechter motor staat niet in brand, er is dan ook geen reden tot paniek. Dank voor uw aandacht.”
Vergelijking met andere leugensoorten
Vergeleken met Hitserij is er geen (impliciete) oproep om het gevaar met geweld te beteugelen. Vergeleken met de Triomfkreet is er geen sprake van een rituele uitroep dat de overwinning nabij is.
Bedrog
Omschrijving
Suggereren dat een bepaalde keuze in het voordeel van ontvangers is, terwijl die in hun nadeel is en alleen in het eigen belang van de zender.
Kenmerkende gedachten
“Ik ben slim genoeg om ze voor mijn karretje te spannen en anders helpt een dure adviseur me wel uit de brand.”
“Als ze dit van me pikken, ga ik het de volgende keer nog iets bonter maken.”
“Mijn chef doet alsof ik goed betaald word en ik doe alsof ik goed werk lever.”
Behoeften
Van de zender: zekerheid en gemak bij het vervullen van de eigen behoeftes en die van de naasten.
Van de ontvangers: eerlijkheid, zorgvuldigheid.
Rechtvaardiging
Het overreden van de ontvangers dat de keuze in hun belang is gaat altijd gepaard met redeneringen. Soms zijn die heel sluw uitgedacht en georkestreerd, soms heel slordig.
“Wie opslag vraagt is onbelangrijk voor de organisatie”, zegt een medewerker tegen een nieuwe collega. “En als je verlof vraagt ben je onmisbaar.”
Voorbeelden
De financiële sector in Nederland had nogal wat schandalen, zoals de Woekerpolisaffaire en de Liboraffaire bij Rabobank en witwassen door ABN AMRO.
Donald Trump reageerde op kritische vragen van journalisten met de kwalificatie dat ze nepnieuws brachten of slechte journalisten waren, zoals hier bij Peter Alexander van MSNBC. En hij voegde eraan toe dat het Amerikaanse volk over corona op zoek is naar hoop, als reden om niet in te gaan op de vraag. Zie deze video.
Volgens een officieel onderzoek van de EU is driekwart van de Nederlandse burgers voorstander van TTIP, meldde Arjan Lubach in maart 2015. In werkelijkheid wist nog bijna niemand wat dat was.
Effect
Met het toepassen van deze leugensoort hoopt de zender te bereiken dat dat hij op een soepele manier zijn eigenbelang kan realiseren en daarin op den duur steeds beter slaagt.
Voor de samenleving is het gevolg een groei van woede en wantrouwen. Mensen voelen zich in de maling genomen en verliezen het vertrouwen in hun beoordelingsvermogen en de eerlijkheid van anderen.
Vergelijking met andere leugensoorten
Bedrog is de optelsom van de leugensoorten Fopspeen en Misleiding: sluw, brutaal en bij herhaald gebruik gevaarlijk. Als het lukt om de eigen machtspositie uit te breiden, dan lijken er steeds meer mogelijkheden om hiermee door te gaan, tot het eind zoek is en de wal het schip keert.
Egoboost
Omschrijving
De zender wil de buitenwereld, maar vooral zichzelf wijsmaken dat hij/zij heel belangrijk is of heel slim. Dit gebeurt langs non-verbale weg.
Kenmerkende gedachten
“Kijk mij eens slim zijn! Ik kan dit iedereen wijsmaken en ze trappen er weer in.”
“Als niemand er iets tegenin brengt is iedereen het ermee eens. Dan krijg ik bewondering voor de moed en de daadkracht die ik met deze uitspraak toon.”
“Als ik aan tafel kan zitten met machtige personen, voel ik mezelf machtig. Om dat te kunnen doen ben ik tot alles bereid.”
“Als het me lukt om hiermee weg te komen, hoef ik me nooit meer zorgen te maken of ik wel slim genoeg ben.”
Behoeftes
- van de zender: waardering en respect
- van de ontvangers: aandacht, gelijkwaardigheid
Rechtvaardiging
De zender meent deze leugen te rechtvaardigen omdat hij zin heeft in een oppepper, als bemoediging bij zijn zware taak.
Voorbeeld
Politici praten liever met de media dan met burgers. Dat komt onder meer omdat media machtig zijn, dat is voor het ego veel interessanter. Zo werden nieuwe coronaregels steeds bekend gemaakt tijdens een persconferentie. Daarmee wordt de pers verantwoordelijk gemaakt voor de bekendheid. Het is logischer om de bekendmaking (ook live voor tv) te doen voor een zaal met vooral burgers en ondernemers. Omdat zij de primaire doelgroep zijn komt dat veel meer herkenbaar over. Een persconferentie heeft een sfeer van macht en voorspelbaarheid, wat voor de zender eer en gemak geeft. Verbaal zegt de zender dat de regels belangrijk zijn, de non-verbale boodschap is: “Ik ben belangrijker.”
Effect
Gedrag van leiders is altijd voorbeeldgedrag. In dit geval is de boodschap: je komt ermee weg als je je ego centraal stelt. Die boodschap wordt, al dan niet bewust, opgepakt door partijgenoten, andere politici, ambtenaren, media en burgers.
Vergelijking met andere leugensoorten
Ook bij Machtsvertoon is sprake van borstklopperij, maar dan gaat het om uitstralen van macht naar rivalen. Bij de Egoboost is de doelgroep van de non-verbale boodschap het eigen innerlijk, dat honger heeft naar controle over het ontvangen van waardering en respect.
Exclusie
Omschrijving
De zender wil bij deze leugensoort aan de goede kant van het Loyaliteitsfilter zitten, in de relatie met de nabije omgeving, zoals gezinsleden, buren en collega’s. Naarmate de afstand toeneemt wordt de betrokkenheid minder, waarbij op den duur kans bestaat op uitsluiting en conflict. Dit gebeurt vaak in combinatie met uitsluitingsmechanismen als discriminatie, zondebokdenken en overdreven gebruik van jargon.
Kenmerkende gedachten
“De wereld bestaat uit degenen die aan mijn kant staan, met wie ik me verbonden voel, en anderen.”
“Tegenover buitenstaanders kan ik mezelf de moeite besparen om redelijk, humaan en respectvol te zijn.”
“Degenen die aan mijn kant staan zullen mijn keuzes onvoorwaardelijk steunen. De mening van anderen is irrelevant, daarom mag ik ze gerust pijn doen.”
Behoeften
Van de zender: zekerheid, zowel over de loyaliteit van degenen om zich heen als over de macht die kan worden uitgeoefend over anderen.
Van de ontvangers: respect, duidelijkheid, gelijkwaardigheid.
Rechtvaardiging
“Ik hoef me geen zorgen te maken of degenen die niet aan mijn kant staan het redden, zij doen dat bij mij ook niet. En naarmate ik ze meer pijn doe, zullen ze vijandiger worden wat rechtvaardigt dat ik ze nog meer pijn doe.”
Voorbeelden
Een voorbeeld van exclusie is de heksenvervolging, die in Europa drie eeuwen geleden nog welig tierde. Mensen (vooral vrouwen) met vreemde uiterlijkheden of gewoontes werden als zondebok geofferd. Soms letterlijk: op de brandstapel.
In sommige bureaucratische organisaties leeft een behoefte om onderling te bevestigen. “Wij staan aan dezelfde kant.” Bij een overheid kan de beleving ontstaan dat de burger een gezamenlijke tegenstander is die fraudeert en protesteert.en daarmee alles verpest.
Een dramatisch voorbeeld is het toeslagenschandaal bij de Belastingdienst. Na een beladen situatie die veel pijn heeft gedaan (Bulgarenfraude) ontstond een ongeschreven wet dat herhaling moest worden voorkomen ten koste van alles. Gevolg was dat duizenden onschuldige burgers met een buitenlands tintje als fraudeur werden bestempeld. Daarbij werd materieel en immaterieel onvoorstelbaar veel onnodige schade berokkend.
Opvallend is dat in zulke situaties de machteloze buitenstaander weliswaar slachtoffer is, maar niet altijd de ultieme tegenstander. Soms is dat een andere afdeling of een ander ministerie die tig jaar geleden even niet in de gaten had hoe belangrijk ‘wij’ zijn. Dat moet dan nog even worden benadrukt in een strijd tussen twee koninkrijkjes die talloze onschuldigen dupeert.
Effect
De zender waant zich in een bastion van onkwetsbaarheid, alsof hij alles heeft wat hij begeert, vooral voorspelbaarheid en het uitblijven van confrontaties. Met de buitenwereld kunnen echter conflicten ontstaan die de muren van het bastion op de proef stellen
Alle betrokkenen krijgen te maken met deze escalaties, ongeacht hun positie tegenover de zender. Als de zender macht heeft en niet tot de orde wordt geroepen kan hij veel buitenstaanders het leven zuur maken.
Vergelijking met andere leugensoorten
Net als de Egoboost is de Exclusie een leugensoort waarbij de verbale en de non-verbale boodschap uiteen lopen. In beide gevallen is de verbale boodschap professioneel en beschaafd, terwijl de non-verbale (werkelijke) boodschap uit de oertijd afkomstig lijkt. Dat is ook het geval bij de leugensoort Machtsvertoon, al is deze leugen meer gericht op rivalen dan op een massa buitenstaanders.
Hitserij
Omschrijving
Een uitspraak om tegenstanders te intimideren door het ophitsen van de eigen aanhang. De zender doet zich voor als held tegenover:
- schoften: tegenstanders die incompetent, corrupt en kwaadwillend zijn
- schijterds: de aanhang van tegenstanders die laf, naïef en bedwelmd is
- slachtoffers: de doelgroep die tekortgedaan is en hulpeloos snakt naar rechtvaardigheid.
Er is bij Hitserij niet per definitie sprake van een leugen. Maar omdat de waarheid vaak ondergeschikt wordt gemaakt aan de intentie tegenstanders te intimideren, is liegen praktisch onvermijdelijk. Bijvoorbeeld als er verwachtingen worden gewekt die pas realiseerbaar zijn na een wetswijziging en dat wordt er niet bij gezegd.
Kenmerkende gedachten
“Ik straal daadkracht uit zonder werkelijk in actie te komen.”
“Door een stortvloed aan oordelen en beschuldigingen doe ik alsof ik precies weet wat me te doen staat en ik de situatie volledig onder controle heb.”
“Als ik mijn tegenstanders bang maak zullen ze verlamd raken of de moed opgeven, hun aanhang zal naar mij overlopen.”
Behoeften
Van de zender: zekerheid (over loyaliteit van de eigen aanhang), heel veel Invloed zonder verantwoordelijkheid.
Van de ontvangers:
- tegenstanders hebben behoefte aan veiligheid, dialoog en respect.
- de aanhang van tegenstanders heeft behoefte aan dialoog en diepgang in het debat.
- degenen die vatbaar zijn voor de boodschap van de zender hebben vooral behoefte aan zekerheid dat hun loyaliteit wordt gezien en gewaardeerd.
Rechtvaardiging
“Het is een dankbare taak te mogen opkomen voor de belangen van mijn geweldige aanhang.”
“Ik schroom niet harde maatregelen te nemen om de schurken aan te pakken.”
“Om het land te redden van een dwaze, corrupte bende schroom ik niet harde uitspraken te doen.”
Voorbeelden
In de loop van de geschiedenis hebben we helaas veel voorbeelden gezien van Hitserij, voor het zoeken van steun voor wrede daden of plannen. Van de afschuwelijke uitspraken van nazi’s over joden tot en met de rechtvaardiging van de oorlog in Oekraïne door de Russische president Poetin.
Ook de uitspraak ‘er komen tribunalen’ die in november 2021 in de Tweede Kamer werd gedaan had kenmerken van Hitserij. Enerzijds is een tribunaal een keurige manier om wanbeleid aan de kaak te stellen en publiciteit daarvoor te creëren. Maar het zou kunnen dat hier werd bedoeld: ‘we gaan de rechtsorde omverwerpen en als je niet meewerkt rolt jouw kop’.
Het meest bekende voorbeeld van Hitserij uit de laatste tien jaar is de minder-minder uitspraak van Geert Wilders. Ook de linkse partij DENK ging ertoe over door leden van de Tweede Kamer onder druk te zetten hun standpunt over de Armeense genocide te veranderen.
Effect
Belangrijkste gevolg is dat de sfeer van het debat verhardt en verhit raakt. Daardoor komt de sociale, emotionele en fysieke veiligheid van alle betrokkenen in het geding. Als Hitserij doorgaat is er risico dat angst en vijandschap groeien. Gestreefd wordt naar machtsconcentratie die (al dan niet bedoeld) op gespannen voet staat met de democratie.
Vergelijking met andere leugensoorten
Ten opzichte van de Alarmkreet is Hitserij meer beschuldigend en bedreigend. Doel is hier niet het bang maken van de eigen aanhang (om ze nog loyaler te maken), maar van tegenstanders: ‘als je niet van mening verandert krijg je het zwaar te verduren’. Hitserij is eigenlijk het omgekeerde van de Knieval waarbij sprake is van stroop smeren, in plaats van beschuldigen.
Knieval
Omschrijving
Een knieval is een openbare uiting van loyaliteit aan een persoon of organisatie met veel macht.
Kenmerkende gedachten
“Voor wat hoort wat.”
“Als ik zekerheid wil krijgen moet een machtige partij bij me in het krijt staan.”
“Met vliegen vang je meer stroop dan met azijn.”
Behoeften
- van de zender: zekerheid, verbinding, veiligheid
- van de ontvangers: duidelijkheid, leiderschap, moed.
Rechtvaardiging
“Ik kies gewoon een slimme manier om mijn doelen te bereiken.”
“Opportunisme is altijd slim.”
“Ik moet voorkomen dat ze kwaad wordt.”
Voorbeeld
In een dictatuur komt deze leugensoort vaak voor, om hogerop te komen en niet zelden om het eigen hachje te redden. Deze Noord-Koreaanse cheerleaders blijven juichen, ook al heeft hun ploeg zwaar verloren.
Als een journalist een leugen niet doorprikt, wijst dat ook in de richting van een knieval. Over de mondkapjesdeal zei parlementair journalist Xander van der Wulp in het NOS Journaal op 7 april 2022 dat minister Hugo de Jonge in de problemen was doordat hij ‘om de waarheid heen’ had gedraaid. Dit eufemisme voor liegen werd ook nog voorzien van de aanduiding ’te vaak’. Het fragment staat niet meer online.
Effect
De ene knieval roept vaak de andere op, dit schept een sfeer van concurrentie onder de zenders wie het meest in het gevlei komt bij de gezamenlijke doelgroep: een machthebber. Deze echo’s van onderdanigheid wekken veel wantrouwen plus de indruk dat machtsverschillen onaantastbaar zijn. Dat geeft bovendien veel frustratie door een gevoel van onmacht, omdat machthebbers elkaar altijd de bal kunnen toespelen, sta je zelf steeds buitenspel.
Vergelijking met andere leugensoorten
De Knieval heeft kenmerken die tegengesteld zijn aan Hiterij, waarbij een tegenstander wordt beschuldigd.
Machtsvertoon
Omschrijving
Het uitstralen van macht voor het intimideren of demoraliseren van tegenstanders.
Er is een gebrek aan balans omdat het vertoon vaak meer een façade is dan een uiting van zelfvertrouwen. Niet zelden wordt de zender heen een weer geslingerd tussen uiterste laksheid en extreme dadendrang.
Met een houding van ‘ik weet wat me te doen staat en ik deins daar niet voor terug’ wordt getracht macht en prestige (terug) te winnen.
Kenmerkende gedachten
“Mijn tegenstanders zijn watjes, ik knijp ze fijn.”
“Misschien is er even wat commotie, binnenkort is iedereen weer bang voor me.”
“Ik heb de touwtjes in handen en dat laat ik zien.”
Behoeften
- van de zender: zekerheid over het behoud van invloed, gemak
- van ontvangers: gelijkwaardigheid, veiligheid, vrijheid.
Rechtvaardiging
“Ik moet de situatie stabiel houden.”
“Als ik niet optreed wordt het veel erger.”
Voorbeelden
- kort na de massamoord in Srebrenica werd overste Karremans, onder wiens leiding het was misgegaan, gepromoveerd
- ook bij dieren komt het voor. Gorilla’s doen letterlijk aan borstklopperij bij chimpansees rent de alfaman rond terwijl de rest krijsend wegvlucht
- dictator Manuel Noriega van Panama zwaaide met een zwaard bij het toespreken van een menigte.
Effecten
De zender schept door Machtsvertoon voor zichzelf en medestanders de illusie dat zijn of haar machtspositie nog lang zal duren.
Bij ontvangers ontstaat in eerste instantie angst. Op langere termijn kan er sprake zijn van weerstand en woede, maar ook van meewarigheid.
Vergelijking met andere leugensoorten
Machtsvertoon is een ontspoorde Egoboost, jezelf oppeppen kan te rechtvaardigen zijn, maar niet het aanjagen van angst.
Mijnenveld
Omschrijving
Het bestrijden van weerstand door ontmoediging en verwarring te wekken.
Dit kan gebeuren door:
- procedures oneindig te laten duren, zodat tegenstanders financieel en emotioneel worden uitgeput
- een deel van de tegenstanders tegemoet te komen, zodat zij akkoord gaan en bij anderen machteloosheid toeslaat
- een toezegging doen die niet wordt waargemaakt of via publiciteit wordt ingetrokken, zodat tegenstanders niet meer weten wat ze kunnen verwachten.
Kenmerkende gedachten
“We staan sterk als we het initiatief aan onze kant houden.”
“We maken ze gek, anders winnen ze.”
Behoeften
- van de zender: macht en reputatie
- van ontvangers: gerechtigheid en duidelijkheid
Rechtvaardiging
“Als de onrust groeit, loopt het uit de hand.”
Voorbeelden
Het gedrag van de overheid rond het toeslagenschandaal en de aardbevingen in Groningen.
Effecten
Bij de zender ontstaat veel voldoening hoe gemakkelijk het is om met een beetje creativiteit verwarring te zaaien bij een groot aantal tegenstanders.
Bij de ontvangers ontstaat frustratie en onmacht door het bruuske en onbetrouwbare gedrag van de zender.
Vergelijking met andere leugensoorten
Bij het Rookgordijn gaat het vooral om verwarring over inhoudelijke informatie, bij het Mijnenveld ontstaat verwarring over wat ontvangers kunnen verwachten.
Misleiding
Omschrijving
Het beïnvloeden van de doelgroep voor eigenbelang door feiten te verdraaien, bijvoorbeeld overdrijving, bluf, onwaarheden, halve waarheden, valse beloftes. Een redelijk onschuldige vorm is een opgepoetst cv, maar het kan ook gaan om het ontkennen van misdrijven of het voorkomen van een motie van wantrouwen.
Kenmerkende gedachten
Politicus: “Als ik dit beloof krijg ik steun voor het plan.”
Verkoper: “Als ik zeg dat dit apparaat drie jaar garantie heeft zullen meer mensen het kopen.”
Kind: “Ik zeg tegen Papa dat Mama het ook goed vindt.”
Loterij: “Doe mee en win.”
Dierenorganisatie: “Alleen met uw steun van drie euro per maand kan dit arme dier worden gered.” (er komt veel meer geld binnen dan nodig is om dit ene dier te helpen)
Behoeften
- van de zender: overtuigingskracht, zekerheid over het behalen van succes.
- van de ontvangers: duidelijkheid, respect.
Rechtvaardiging
“Het is misschien op dit moment niet waar, maar dat kan morgen anders zijn.”
“Dit plan is zo belangrijk, we moeten het erdoor krijgen.”
“Ik heb er recht op, alleen begrijpen zij dat niet.”
Voorbeelden
- minister Halbe Zijlstra van Buitenlandse Zaken ondersteunde zijn betoog met een belevenis tijdens zijn bezoek aan de datsja van Vladimir Poetin dat helemaal niet had plaatsgevonden
- VVD-lijsttrekker Mark Rutte zei dat een kabinet onder zijn leiding nooit zou overgaan tot het vrijlaten van Volkert van der Graaf, terwijl een beslissing hierover binnen de rechterlijke macht wordt genomen, niet door het kabinet
- een makelaar die een krot ‘authentiek’ noemt
- een bank die een verhoging van de spaarrente gewoon zo noemt, maar verlaging wordt ‘aanpassing’.
Effect
Misleiding wekt wantrouwen, woede en onmacht. En er worden besluiten genomen die op basis van juiste informatie anders waren geweest.
Vergelijking met andere leugensoorten
Misleiding is een graadje minder erg in vergelijking met Bedrog: het belang van de ontvangers wordt daarbij nog meer geschaad.
Rookgordijn
Omschrijving
Een rookgordijn zaait verwarring over de feiten. Bijvoorbeeld door
- tegenstrijdige feiten en hypotheses de wereld in te sturen
- een fictieve bekentenis te doen om ernstige feiten te verhullen of om degene die verantwoordelijk is te beschermen
- valse verwachtingen te wekken over de timing van duidelijkheid. “Er loopt een tweede onderzoek, als dat klaar is hebben we zekerheid.” Maar als dat klaar is wordt gezegd: “Dit onderzoek ging niet over de hoofdlijnen, de conclusies van het eerste onderzoek blijven staan.”
Kenmerkende gedachten
“Als ik dat iedereen verdwaalt in de feiten, durft niemand een oordeel te hebben.”
“Ik doe alsof ik mijn best gedaan heb om openheid te geven en het niet is gelukt.”
“Zolang iedereen mij gelooft, kan ik mijn gang gaan.”
Behoeften
De zender heeft behoefte aan zekerheid over de eigen reputatie. Ook speelt de behoefte aan gemak. Met een rookgordijn houd je alle opties open en neem je nergens verantwoordelijkheid voor. Zelfs als je een strijdige uitspraken doet kun je dat verkopen als een nieuwe poging de waarheid te achterhalen. Je hebt alleen wat fantasie nodig om allerlei verhalen te verzinnen en voldoende connecties om elk verhaal de wereld in te sturen, zodat verborgen blijft dat jij de bron bent.
De ontvangers hebben vooral behoefte aan duidelijkheid zodat ze een mening kunnen vormen.
Rechtvaardiging
“Het moet een misverstand zijn.”
“Er is een interpretatieverschil.”
“De feiten zijn niet zo duidelijk als we zouden willen.”
Voorbeelden
- de vele hypotheses die Rusland de wereld instuurde over de toedracht van het neerstorten van vlucht MH17, vormen samen een dik rookgordijn
- voor een artikel over witwaspraktijken bij de Rabobank vroeg NRC de bank of hierover contact is met toezichthouder DNB. Het antwoord (gepubliceerd op 29 mei 2022): “Rabobank voert een continue dialoog met haar toezichthouder over het werk van de bank.”
Effect
Een succesvol rookgordijn laat de maatschappelijke discussie vastlopen, niemand durft het aan om een mening te geven. Bij ontvangers kan dit een gevoel van onmacht en onbehagen geven.
Vergelijking met andere leugensoorten
Het Rookgordijn grenst aan Misleiding. Bijvoorbeeld als het de bedoeling is jezelf op te werpen als de expert die duidelijkheid in de chaos gaat scheppen à raison van een exorbitant tarief. Terwijl het Rookgordijn bedoeld is om commotie te dempen en/of een proces te blokkeren, wordt bij de Afleidingsmanoeuvre soms commotie ingezet om iets voor elkaar te krijgen.
Schijnbeweging
Omschrijving
Een kortstondige actie om weerstand tegen een plan te breken.
Dit kan bijvoorbeeld gebeuren door een voorstel doen dat onverteerbaar is met de bedoeling dat een afgezwakte versie als meevaller wordt beschouwd.
Kenmerkende gedachten
“Als we slim zijn, krijgen we dit erdoor.”
Behoeften
- van de zender: voortgang
- van de ontvangers: duidelijkheid.
Rechtvaardiging
“Als ze zo dom zijn om hierin te trappen, moeten ze niet achteraf klagen.”
“Dit is even nodig, anders bereiken we niets.”
Voorbeelden
Bij impopulaire maatregelen als bezuinigingen is de schijnbeweging gangbaar. Eerst een draconische stap die daarna wordt afgezwakt als zoethouder.
Effecten
Dat met een schijnbeweging de weerstand tegen een maatregel wordt weggenomen is denkbaar. Het omgekeerde ook: de vlam slaat in de pan met heftige protesten. Zie dan de geest weer in de fles te krijgen.
Vergelijking met andere leugensoorten
De Schijnbeweging is en kortstondige actie met een beoogde vervolgstap. Bij Rookgordijn is (langdurige) verwarring de bedoeling. Bij de Proefballon is geen vervolgstap: het gaat puur om het peilen van reacties op voorgenomen beleid. Verschil met de Afleidingsmanoeuvre is dat deze gaat over aandacht, niet over weerstand.
Steek onder water
Omschrijving
Het onopvallend demoraliseren van een tegenstander.
Kenmerkende gedachten
“Als ik dit doe staat hij machteloos.”
“Ik maak haar gek door iets te zeggen over …”
Behoeften
- van de zender: aanzien, invloed
- van de ontvangers: respect, veiligheid.
Rechtvaardiging
“Ik kan dit maken omdat ik slim ben en hij dom.”
“Niemand heeft het in de gaten, dus wat maakt het uit.”
Voorbeelden
- “Wij laten mensenrechten niet prevaleren boven handelsbetrekkingen, in tegenstelling tot anderen”, zei een Nederlandse minister van Buitenlandse zaken voor het NOS-journaal, met een sneer naar zijn collega van Ontwikkelingssamenwerking
- “Onze concurrent had de moed een nieuw product in de markt te zetten”, verklaarde een woordvoerder van een supermarkt
- “Voor Jan was het hoog tijd voor een nieuwe uitdaging”, stond in de nieuwsbrief voor klanten van een ict-dienstverlener.
Effect
Steken onder water zorgen voor onzekerheid en verruwing van de omgangsvormen. Ook kunnen ze als een boemerang op de zender terugslaan.
“Als u mijn man was deed ik gif in uw koffie”, zei parlementslid Nancy Astor tegen premier Winston Churchill.
Zijn antwoord: “Als u mijn vrouw was zou ik het opdrinken.”
Vergelijking met andere leugensoorten
De Steek onder water is het omgekeerde van de Knieval: in plaats van iemand een knipoog te geven om loyaliteit uit te drukken is er sprake van vernedering.
Uitvlucht
Omschrijving
Een redenering waarmee verantwoordelijkheid wordt ontweken omdat de zender onfeilbaar en onkwetsbaar wil zijn.
Kenmerkende gedachten
“Ik wil het hier niet meer over hebben.”
“Als dit bekend wordt krijgen we een slechte naam.”
“Misschien gaat het heel veel geld kosten.”
Behoeften
- van de zender: rust, optimisme, aanzien
- van ontvangers: duidelijkheid.
Rechtvaardiging
“Wij waren niet de daders, maar de slachtoffers.”
“Zij deden het x weken/maanden/jaar geleden ook, dus dan mag het.”
“Het is veel minder erg dan gedacht wordt, daarom is een leugen toegestaan.”
Voorbeelden
- de Nederlandse regering noemde in 1969 misstanden tijdens de politionele acties in Indonesië ‘excessen’, terwijl er sprake was van systematisch geweld dat officieel werd gedoogd en verhuld
- president Nixon van de Verenigde Staten zei niet op de hoogte te zijn van plannen voor de inbraak bij de Democratische partij (Watergateschandaal)
- president Clinton van de Verenigde Staten die zei ‘I did not have sex with that woman’, over zijn relatie met Monica Lewinsky.
Effecten
De zender maakt zichzelf vaak wijs dat het gelukt is om onder de verantwoordelijkheid uit te komen. Dit werkt ook als voorbeeldgedrag waardoor ook angst kan ontstaan: “Als het ontwijken van verantwoordelijkheid hier normaal wordt, dan kan ik dat ook rustig doen. Zeker als ik de zondebok dreig te worden.”
Voor ontvangers dreigt er een hele wirwar van discussies over verantwoordelijkheid. Dit wekt onmacht omdat zij zichzelf niet altijd instaat achten om ontwijkende redeneringen op te hangen.
Vergelijking met andere leugensoorten
De Uitvlucht heeft veel weg van het Rookgordijn, maar het gaat altijd om redeneringen en valse feiten over verantwoordelijkheid.
