Q&A!?

Met deze uitspraak uit 1999 kwalificeerde toenmalig koningin Beatrix de popularisering van de media. Wellicht doelde ze op een aantal onzorgvuldigheden tegen de achtergrond van berichtgeving die haar niet goed uitkwam. Zoals over het verleden van de vader van Máxima Zorreguieta en haar eigen vader.

Tegelijk doet deze uitspraak denken aan een vroege vorm van nepnieuws: klagerig en meer beschuldigend dan feitelijk.

Opvallend is ook dat Hare Majesteit voorbijgaat aan haar eigen positie, omdat ze als staatshoofd grondwettelijk aan het hoofd van de regering staat.

Als we merken dat een uitspraak drie voldoendes oplevert, gaan we daar niet mee verder. Het is veel interessanter te belichten waarom een uitspraak niet klopt en wat beter kan. Er zijn natuurlijk wel eens onduidelijkheden over feiten, dat zoeken we dan eerst uit. Zo bleken de twijfels of er werkelijk beren rondliepen in de dierentuin van Hangzhou in China onterecht. Niet wijst erop dat het mensen zijn in berenkostuum.

Het is niet leuk, soms nodig. Het is vooral jammer dat het publieke debat zo vaak door leugens wordt gedomineerd, omdat er dan geen zorgvuldige besluiten genomen kunnen worden.

Wel we leuk vinden is het speurwerk om te achterhalen wat de bedoelingen zijn. Een spiegel waarin we allemaal kunnen kijken. Als dat een klein beetje bijdraagt aan bewustwording en kwaliteit in maatschappelijke debatten, dan is dit werk heel dankbaar en zinvol.

We gebruiken het woord leugenaar op deze website niet te vaak. In plaats van de persoon, staat de uitspraak centraal.

Vermoedelijk heeft dit te maken met de grenzen waar we als mensheid tegenaan lopen.

150 jaar geleden werd de slavernij afschaft omdat we eindelijk beseften dat dit een afschuwelijk inhumaan en onrechtvaardig systeem is. Deze eeuw gebeurde hetzelfde met kolonialisme.

Sinds een jaar of 50 weten we dat we veel zorgvuldiger moeten omgaan met de leefomgeving omdat anders de mensheid uitsterft. Bij de te maken keuzes lopen we aan tegen vragen als:

• hoe lang gaan we door met vergiftigen van lucht, water en bodem terwijl we die nodig hebben voor adem, drinken en voedsel?
• werkt deze milieumaatregel of komt het beleid voort uit regeldrang?
• is de weerstand tegen het beleid oprecht of gebaseerd op eigenbelang?
• is een pleidooi (bijvoorbeeld voor subsidie op windmolens) effectief voor milieubescherming of vooral gericht op het binnenslepen van geld?
• is een plan voor ingrijpende maatregelen moedig of vooral een manier om een politieke loopbaan voort te zetten door daadkracht uit te stralen?
• is deze maatregel proportioneel of zijn de nadelen groter dan de voordelen?

Bij de beantwoording van deze vragen spelen belangen, ambities, gewoontes en frustraties. Dan liggen leugens op de loer. Om de discussie te kunnen voeren is zuiverheid en zorgvuldigheid nodig, ook in het omgaan met de waarheid.

Dat is mogelijk een mythe. Behalve belangen (waar u op doelt) spelen ook overmoed, scoringsdrift en loyaliteit een rol bij leugens. Veel publieke leugens worden uitgesproken door mensen redelijk tot hoog scoren qua intelligentie, maar de overmoed lijkt er dan even bovenuit te zijn gegroeid.

Wat je vaak ziet is dat feiten eenzijdig worden weergegeven, zodat ze alleen maar gericht zijn op eigenbelang. De gedachte is dan dat als je dat hardop zegt, iedereen dit zal begrijpen en geloven. In de communicatie heet dat ‘op zenden staan’: niet beseffen hoe een boodschap landt.

Wie het een stukje slimmer wil aanpakken gaat framen: je mening in hapklare brokken hakken, daar wat feiten bij zoeken en dan het publiek bespelen.

Framen is een heel geraffineerde techniek, je wordt een soort goochelaar met feiten die het publiek amuseert en imponeert.

Nadeel van al het raffinement is dat er een nieuwe dosis overmoed ontstaat die weer ruimte geeft voor allerlei slordigheden. Het is daaraan te danken dat we met LieSense nog jaren vooruit kunnen.

Ook dat lijkt een mythe. Liegen is onderdeel van menselijk gedrag en dat komt grotendeels onbewust tot stand. Vaak is er sprake van ego’s, belangen en loyaliteit.

Wij vermoeden dat de emotioneel getinte leugensoorten Egoboost en Exclusie veel voorkomen. Bij leugens die op belangen zijn gebaseerd gaat het om Bedrog en Misleiding.

Factchecken laten we over aan anderen. Wat ons het meest fascineert is achterhalen (op basis van gecheckte feiten) in hoeverre een uitspraak waar is, welke motieven spelen en wat de gevolgen van een uitspraak kunnen zijn, al dan niet beoogd.

Liegen is een internationaal verschijnsel, de Engelse taal ligt dan voor de hand.

Het gaat ons om meer sensitiviteit in de samenleving, zodat we gezamenlijk beter in de gaten hebben dat er gelogen wordt.

Daarnaast hopen we op meer bewustzijn dat je door liegen veel valkuilen op je pad krijgt. Sense staat daarom ook voor zin, betekenis.

Bovendien is de Engelse term license vergelijkbaar met begrippen rond permissie en vergunning. Leugenaars maken zichzelf wijs dat hun beoordelingsvermogen kan bepalen wanneer een leugen wel en niet is toegestaan. De redenering is dan ‘het moet dus het mag’.

Het is denkbaar dat door websites als deze even rust wordt geschapen in de kakofonie van maatschappelijke discussies waardoor oplossingen dichterbij komen.

Daar is wat voor te zeggen als een leugenaar zichzelf onkwetsbaar waant omdat een vraagstuk in de publieke opinie zijn frame overneemt. Het is heel moeilijk om daar met juiste feiten tegenin te gaan. Dan is het begrijpelijk dat een leugen wordt beantwoord met een ‘wederleugen’.

Aan de andere kant heeft de leugenaar dan nog steeds een voorsprong en je hebt beiden kans om ontmaskerd te worden. Bovendien komt er een sfeer van leugens in het debat over de kwestie waardoor een escalatie kan ontstaan.

Om de discussie in banen te leiden is het gewenst dat je bijdragen levert die de sfeer van leugens niet sterker maken. Blijf gericht op de juiste feiten, met gevoel en verstand in evenwicht en empathie voor betrokkenen.

De gevolgen van afzonderlijke leugens zijn meestal beperkt, voor degenen die niet behoren tot de direct belanghebbenden. Is dat wel het geval dan kan de emotionele en materiële schade groot zijn.

Omdat liegen deels voortkomt uit het ego, kan een sfeer van rivaliteit ontstaan omdat zogenaamd degene die het beste liegt ook het slimste is en het meeste aanzien verdient. De gevolgen daarvan zien we nu om ons heen in afbrokkelend vertrouwen, bijvoorbeeld in de overheid. Overigens: als je hoog staat kun je ook diep vallen.

Positieve effecten kunnen er ook zijn. Soms hebben weerstanden tegen verandering een irrationeel karakter. Om iets voor elkaar te krijgen moet je misschien wel eens overgaan tot een leugen. Het is een groot dilemma.

We zijn bij LieSense niet de enigen die daar wat aan doen, gelukkig. Bovendien gaat het voor ons niet primair om de stortvloed die u bedoelt, maar om het risico van leveranciers van desinformatie om betrapt te worden. Wij dragen er een beetje aan bij dat dit risico reëel wordt, in hun ogen.

Belangen kunnen zeker op een constructieve manier worden behartigd, zoals een keukenmes meestal wordt gebruikt voor het klaarmaken van voedsel en niet als wapen. Wel heeft het nastreven van belangen een paar valkuilen:

• vaak komt het accent te liggen op eigenbelang in plaats van gezamenlijk belang
• ongemerkt gaat het bij belangen meestal om rationeel bepaalde doelen. Ratio en emotie zijn meer in evenwicht als het gaat om behoeftes. Het najagen van belangen is helemaal niet bevredigend waardoor de verleiding ontstaat om nog meer belangen na te jagen: een vicieuze cirkel
• de eerste twee punten gaan over leugens naar jezelf. Om eigen belangen te behartigen moet je deze presenteren als algemeen belang en daarvoor moet je anderen belazeren.

Inderdaad, iedere leugen is een vorm van bedrog. Tegelijk zijn er gradaties in de ernst van de leugen. Het is begrijpelijk als iemand worstelt met de waarheid als deze gevangenisstraf kan opleveren.

Wij spreken van bedrog als het voordeel van de zender bij de leugen beperkt is, terwijl de schade voor anderen groot is.